Wat de zon is voor planten, is aandacht voor mensen, zegt emeritus hoogleraar Ivan Wolffers vandaag in de Nationale Eenzaamheid Lezing. In de zorg moet dat besef volgens hem nog helemaal doordringen.

“Bij ebola schrikken we ons een hoedje, maar een zeker zo grote bedreiging voor het menselijk welzijn – eenzaamheid – levert geen krantenkoppen op
”

Ivan Wolffers heeft het druk, maar als het moet dan zet hij zo nog een cursusje in elkaar om medewerkers in de zorg gevoeliger te maken voor eenzaamheid, een kwaal die de oud-hoogleraar erger noemt dan ebola. “Echt hoor, zo’n training is niet ingewikkeld. Rollenspelen om te begrijpen wat je zelf doet in contact met patiënten, herkennen van eenzaamheid en een paar speerpunten vaststellen om het komend jaar aan te werken.”

Zorgpersoneel dat zo’n setje handvatten krijgt aangereikt, moet leren dat communicatie niet om tempo gaat, maar om behoefte van mensen aan contact. In een verpleeghuis stuurt zulk personeel dementerenden die bij de deur wachten op hun overleden partner, niet met een kluitje in het riet, ze vermijden geen vragen, ze breken gesprekken niet haastig af. Op hun checklist staat niet op nummer één of de steunkousen aangetrokken zijn. Het belangrijkste is de vraag: ‘Heb ik tijd genomen even gezellig met mevrouw te praten?’. Wolffers: “Even de hand pakken, iemands schouder aanraken, is erg belangrijk. Waarschijnlijk doe je op die manier meer goed dan met de bloeddrukmeter.”

Communicatie

Echt, je hoeft deze 66-jarige arts, wetenschapper en schrijver niet te vertellen dat tijd een probleem is in de gezondheidszorg. Op het congres waarmee vandaag de Week tegen de eenzaamheid wordt geopend, houdt hij de Nationale Eenzaamheid Lezing. Daarin vertelt hij over een onderzoek onder jonge Amerikaanse dokters. Die besteden 12 procent van hun tijd aan communicatie met patiënten en 40 procent van hun tijd aan contact met medische systemen – say no more.

Wolffers wil het niet bij dat soort treurigmakende vaststellingen laten. Zijn lezing is een dringende oproep aan de zorg maar ook aan de politiek, eenzaamheid te zien als een van de grote problemen in de volksgezondheid. “Er lijden meer mensen aan het wegvallen van menselijke netwerken en door eenzaamheid dan aan infecties”, stelt hij. Natuurlijk, ebola moet bestreden, en Nederland moet daarbij helpen. Maar: “Bij ebola schrikken we ons een hoedje, maar een zeker zo grote bedreiging voor het menselijk welzijn – eenzaamheid – levert geen krantenkoppen op.” Terwijl de cijfers schrikbarend zijn: een derde van de mensen voelt zich eenzaam, 8 procent daarvan lijdt aan zeer ernstige gevoelens van eenzaamheid.

Of het probleem in de loop der tijd erger is geworden – de oud-hoogleraar denkt van wel. “Vroeger waren gezin, familie en kerk dominant. De relaties daarbinnen waren langduriger. Ondanks alle nadelen, was de omgeving stabieler dan nu. Mensen gaan veel minder naar de kerk, en ook door scheiding, migratie, ontslag, pensioen of overlijden vallen netwerken weg. Nieuwe netwerken zijn minder stabiel en vallen sneller uit elkaar, waardoor je ook sneller weer aansluiting moet zoeken bij weer een nieuw netwerk. Niets is meer vanzelfsprekend, je moet alles zelf doen. Als het niet lukt steeds nieuwe netwerken op te bouwen, dan val je er snel buiten. En het ‘omzien naar elkaar’ wil het kabinet dan wel in ere herstellen, Wolffers ziet dat in de praktijk nog niet zo snel nog meer worden dan het nu al is.

“Het is verstandiger om je tijd te besteden aan vrienden, want een sterk netwerk van leeftijdsgenoten blijkt meer bij te dragen aan geluk op oudere leeftijd
”

Neem hemzelf. Hij staat om zes uur op om de nieuwste publicaties over gezondheidszorg te lezen, zijn blog bij te werken, lezingen te schrijven, te twitteren. Hij probeert eens per week naar zijn moeder (94) in het verpleeghuis te gaan, hij en zijn vrouw Marion Bloem zorgen dat haar moeder (85) zo lang mogelijk thuis kan blijven wonen. Nu ze vergeetachtig wordt, zijn Ivan en Marion ‘nooit meer gerust’. “Terwijl mijn vrouw ook al genoeg zorgen heeft over mijn kanker”, zegt de wetenschapper, bij wie twaalf jaar geleden prostaatkanker is ontdekt. En dan is het huis ook nog bezaaid met kinderspeelgoed: ze hebben de twee kleinkinderen zeer geregeld over de vloer.

”Ik voel me net een sandwich”, zegt Wolffers, die ook constateert dat internet een nieuwe vorm van netwerken creëert. Zijn wekelijkse blog over zijn ziekte heeft duizenden vaste lezers. Die e-mailen hem, om hun verhaal te doen of voor advies. Ze hebben kanker en zijn eenzaam, omdat ze zich niet begrepen voelen. Hij is, zegt hij zelf, voor die mensen een anker in hun virtuele netwerk geworden, ook al hebben ze elkaar nog nooit gezien.

 Mensen van zijn leeftijd die hun kring willen uitbreiden om eenzaamheid te voorkomen, raadt hij aan niet te veel te rekenen op kinderen en, als ze groter worden, de kleinkinderen. Die hebben het te druk met werken, zegt Wolffers, en minderen kan niet vanwege de torenhoge hypotheek. “Het is verstandiger om je tijd te besteden aan vrienden, want een sterk netwerk van leeftijdsgenoten blijkt meer bij te dragen aan geluk op oudere leeftijd. Daar keek ik ook van op hoor, van dat onderzoek. Maar dat moet je wel organiseren, en naarmate je ouder wordt kost dat meer energie.

Toch begint voorkomen van eenzaamheid wel deels daar, zegt hij, bij wat mensen zelf kunnen doen om de kring van contacten uit te breiden. “En dan moeten er wel meer plekken zijn om elkaar te ontmoeten dan de bejaardengym”, zegt Wolffers. “Het wordt al moeilijker als dorpshuis en kerk gesloten zijn.”

De Week tegen de eenzaamheid heeft dit keer als thema het signaleren van eenzaamheid. Dan komt al gauw de zorg in beeld, vermoedt Wolffers. Want staatssecretaris Martin van Rijn kan wel beweren dat mensen te vaak naar de huisarts gaan met problemen die worden veroorzaakt door gebrek aan contact, de oud-hoogleraar ziet niet in hoe het zónder die huisarts kan. Want onder die vage rugklachten of die neerslachtigheid kan maar zo een intens gevoel schuilen van afgesneden zijn van de wereld, van anderen. Dat moeten huisartsen dan wel zien, zegt Wolffers.

Eenzaamheid hoort ook bij het afscheid nemen van het leven


“Geen ziel gaat naar de dokter met de mededeling: ik ben eenzaam. Ze komen met pijn, en mompelen iets over een zus waarmee ze in onmin leven. Voor je het weet zegt de dokter die de protocollen voor efficiënte zorg volgt: wijst u eens aan waar het zeer doet?” En dan lopen we het risico dat er pillen worden voorgeschreven, in plaats van dat de patiënt wordt doorverwezen naar welzijnsorganisaties of vrijwilligersclubs waar de mensen anderen kunnen ontmoeten.

 De oud-huisarts zegt niet precies te weten in hoeverre huisartsen al zo’n meer maatschappelijke insteek kiezen. Wel vreest hij dat de bezuiniging in de zorg in het algemeen eenzaamheid eerder bevordert dan vermindert. “Het zou al heel wat zijn als de gezondheidszorg eenzaamheid niet nog erger maakte. Doordat het personeel het laat afweten, door de stopwatch in te drukken en mensen het gevoel te geven dat ze niet meetellen, dat er geen tijd voor ze is. Maar ook omdat ze meer moeten doen voor minder geld. Dat kan niet, je kunt het probleem niet afschuiven zonder de beurs te trekken voor training van vaardigheden”, zegt Wolffers richting staatssecretaris Van Rijn, de andere spreker vandaag op het congres tegen eenzaamheid.

 

Wolffers wil realistisch zijn. Het bestrijden van eenzaamheid kan maar tot op zekere hoogte, zeker bij mensen op leeftijd. “Eenzaamheid hoort ook bij het afscheid nemen van het leven. Sommige mensen vinden niks meer aan het leven, zij willen niet zo veel meer. Er zit een grens aan wat je kan doen.”

 Maar die grens is nu nog lang niet bereikt, vindt hij. “We weten genoeg over menselijkheid en eenzaamheid en hoe je eenzaamheid in de zorg aanpakt. Het is een kwestie van prioriteiten durven stellen.”

Er zijn al lijsten voor de beste scholen, de beste ziekenhuizen. Wolffers stelt voor te gaan monitoren hoe verplegings- en verzorgingshuizen omgaan met eenzaamheid. Instellingen die het goed doen krijgen van patiënten, familie of vrienden een ‘like’, en die omhoog gestoken duimen worden aan het eind van het jaar gepubliceerd. “Ik wil dat mijn moeder in een huis met vijf duimpjes woont”, zegt Wolffers. “En de wijkzorg die in vijf minuten de katheter van iemands vader vervangt en niet de moeite heeft genomen de jas uit te trekken, hoeft ook niet op likes te rekenen.”

• Bronnen: Trouw (Artikel door: Maaike van Houten)
• Bronnen: SamenTegenEenzaamheid.nl Congres 2014

Meer over eenzaamheid op dit blog:

• Eenzaamheid (in 2013) (onderzoek RIVM)
• Connected but Alone (30-jarig MIT onderzoek; de impact van technologie op mens en maatschappij)
• 50% is eenzaam (‘en dat zijn echt niet alleen ouderen’ | TNS-NIPO onderzoek uit 2011)