Maatschappelijke systemen lopen in toenemende mate vast. Steeds meer burgers nemen zelf het heft in handen en vormen een beweging die de maatschappij ingrijpend zal veranderen. Oude zuilen brokkelen af. Nederland kantelt van een verticaal geordende en centraal aangestuurde top-down samenleving naar een samenleving van horizontale verhoudingen, waar vernieuwing en ontwikkeling van onderop plaatsvindt.

De Rotterdamse hoogleraar Transitiekunde Jan Rotmans schat dat er op die manier inmiddels zo’n tienduizend projecten – van groen tot rijp – zijn opgezet. In zijn nieuwste boek ‘Verandering van tijdperk, Nederland kantelt’ beschrijft Rotmans aan de hand van ontwikkelingen in verschillende sectoren, waaronder zorg, onderwijs en bankwezen, de botsing tussen die nieuwe en de gevestigde orde en hoe ons land de komende 20 jaar zal transformeren naar een samenleving waarin de machtsverhoudingen en werkwijzen radicaal op hun kop zijn gezet.

Tot zover een citaat uit het artikel van Loek Kusiak en Jan Dirven dat we vonden op Horizontalisering. Als u het hele artikel wilt lezen klik dan hier. Voor het Wow! weblog belichten we alleen een aantal quotes uit het artikel:

• ‘We hebben nu 250.000 mensen die ik als friskijkers, dwarsdenkers, koplopers en kantelaars beschouw en wil dat er dat over vijf jaar 2,5 miljoen zijn’

[…] Van transities uit het verleden weten we dat 20 procent van de bevolking nodig is om het systeem definitief onomkeerbaar te laten kantelen. 

[…] ‘Kantelaars,’ aldus Rotmans, ‘zijn vaak atypische mensen, lastige dwarsdenkers zonder wie je niet kunt transformeren.

[…]  Transities beginnen bijna altijd van onderop in de samenleving omdat de verticaal geordende politiek zichzelf maar moeilijk echt kan veranderen en het er bij laat liggen. In die zin is de politiek onderdeel van het probleem, niet van de oplossing. 

• Wie overleven een verandering van tijdperk?

Overleven betekent innoveren aanpassen, samenwerken en een zoektocht aangaan naar nieuwe waarden, stelt Rotmans. ‘Alleen adaptieve organisaties overleven.’ 

• Zijn de huidige onzekere tijden geen belemmering voor bedrijven om rigoureus te veranderen en te innoveren in nieuwe verdienmodellen?

‘Er is inderdaad een dilemma. Om te overleven kun je niet zomaar zeggen: we gaan het hele verdienmodel overboord kieperen. Toch zul je op basis van deze onzekerheid en een steeds grotere complexiteit van de samenleving een nieuwe strategie moeten opbouwen, met nieuw leiderschap, nieuwe klanten en nieuwe verdienmodellen. Voor bedrijven geldt: óf aanpassen óf sneuvelen. […] Driekwart van de bedrijven is echter reactief, niet transformatief. Veranderen zit niet in hun dna. 

• ‘Tesla, producent van elektrische auto’s, heeft alle patenten weggegeven. De ceo wil niet in de eerste plaats zijn bedrijf promoten, maar juist de elektrische sector. Dat is nieuw leiderschap’

Uit recent onderzoek blijkt dat een multinational die zo’n honderd producten maakt wordt bedreigd doordat een start-up ondernemer elk van deze producten slimmer en goedkoper kan maken en ook sneller kan leveren. Wanneer je als groot bedrijf onder druk staat en je wilt duurzaam overleven, lijkt het zeer verstandig samenwerking met start-up bedrijven te zoeken. 

• Anders dan in de industrie heeft de overheid in de zorg zelf een transitie ingezet. Werkt dat anders?

‘In de gezondheidszorg is transitie een van de meest gebruikte woorden. De kernvraag is: hoe maken we de zorg weer menselijk? Veel zorgprofessionals spenderen een derde van hun tijd aan het invullen van formulieren. Ze beseffen dat ze vastzitten in een star en bureaucratisch systeem, dat eigen initiatief niet honoreert.’ 

• ‘Jeugdbescherming Regio Amsterdam heeft een diepgaande verandering van haar organisatie en werkwijze doorgevoerd en een cultuurverandering in gang gezet. Daardoor verbetert de kwaliteit van haar functioneren in ras tempo en nemen de kosten af’

[…] een voorbeeld is de jeugdzorg in Amsterdam, een zorgindustrie met 5000 medewerkers, waar gevallen voorkwamen waarbij twintig medewerkers op één probleemgezin zaten. Men had mooie plannen met zelforganiserende teams om dat te veranderen. Maar ik constateerde dat deze teams toch weer iedere week door controllers werden gemonitord. De neiging van het management om alles te willen blijven controleren en beheersen zat diep. 

• Welke aanpak, welke tone of voice, kies je bij de begeleiding van transitieprocessen?

‘Mijn aanpak is dat ik niet beschuldig, maar mensen wel confronteer met een veranderende wereld. Dat prikkelt. […] Ik vertegenwoordig wat de professionals denken en voelen. Dat is mijn rol en vertaal dat subtiel naar een transitieproces dat zij moeten opbouwen. Zelf kunnen of durven deze medewerkers hun kritiek en onvrede over uitblijvende vernieuwing vaak niet openlijk te etaleren, want anders vliegen ze er uit, denken ze. Er is nog wel veel ontzag voor de hiërarchie.

• Wat kan of moet de overheid in deze kantelperiode nog meer doen en hoe speelt het kabinet daarop in?

Het is volgens Rotmans een misverstand te denken dat politiek en overheid bezig zijn met fundamentele hervormingen van de arbeidsmarkt, de woningmarkt, het onderwijs of de energiesector. ‘Het sociaal akkoord, het pensioenakkoord en het energieakkoord zijn daar uitingen van. Dit zijn echter vooral aanpassingen van bestaande systemen, met dezelfde spelers binnen dezelfde verhoudingen, maar geen radicale systeemvernieuwingen, geen transformatieve hervormingen. […]

• ‘De overheid moet een visie ontwikkelen over die nieuwe economie en nieuwe sociale en politieke orde, daar richting aan helpen geven en zelf mee veranderen’

‘De samenleving is geen optelsom van initiatieven van onderop. De overheid moet een visie ontwikkelen over die nieuwe economie en nieuwe sociale en politieke orde, daar richting aan helpen geven en zelf mee veranderen. De overheid kan de transities echter niet organiseren, maar wel vertragen of versnellen. Versnellen kan door voorwaarden te scheppen, institutionele hindernissen uit de weg te ruimen en verbindingen te leggen tussen de duizenden vernieuwende duurzame initiatieven van onderop. Topsectorenbeleid zoals we dat nu kennen past daar niet bij, dat is oude wijn in nieuwe zakken. De nieuwe economie snijdt namelijk dwars door al die sectoren heen. […]

Lees verder / meer op Horizontalisering

Prof. Dr. Ir. Jan Rotmans (1961) is van origine wiskundige en heeft meer dan 200 publicaties over klimaatverandering, duurzame ontwikkeling transitie- en systeeminnovatie op zijn naam staan: www.janrotmans.nl en www.nederlandkantelt.nl. ‘

Verandering van tijdperk, Nederland kantelt’ is een uitgave van Aneas, Boxtel. www.aneas.nl